1.  ‘Zolang ik me beweeg, ben ik niet dood.’ ‘Er zit geen beweging meer in.’ ‘Aan de beademing liggen.’ ‘Ze heeft haar laatste adem uitgeblazen.’ Het voor de mond gehouden spiegeltje wordt niet meer bewasemd. Lijkstijfheid.

2.  Wie in coronatijden in Bozar de solotentoonstelling The Magician and the Surgeon van Ana Torfs bezoekt, moet een mondkapje dragen. Dat is onwennig, soms dreigen je brilglazen door je adem te beslaan, onderbewust dreigt verstikking.

3.  Een geluk dat we niet bewust moeten ademhalen. We zouden het vergeten – en sterven.

4.  Vragen naar de oorzaak. Waar komt de wind vandaan? Waar komt je adem vandaan? Kinderen hebben het gissen of liever een begin van weten. ‘Uit ons lichaam.’ ‘Uit het vlees.’ ‘Uit onze maag.’ ‘Door het raam.’ ‘Als we onze mond openen, komt de lucht naar binnen.’ ‘Dan komt die er weer uit.’ De befaamde ontwikkelingspsycholoog Jean Piaget tekende de verklaringen op, in zijn onderzoek naar The Child’s Conception of Physical Causality (1927).

Geïnspireerd door een hoofdstuk uit dat boek, toont Torfs flarden van hun antwoorden op de stroken van een gefilmde ouderwetse lichtbak zoals je die in bioscopen zag. ‘Bios skopein’: het leven zien. Bij de HD projectie When You Whistle, It Makes Air Come Out komt uit een luidspreker, flink versterkt, het geluid van een in aard en ritme wisselend ademhalen. Soms lijkt het op hevige wind, soms klinkt het dierlijk ruw, soms zacht, haast fluitend, tot rust komend en weer versnellend.

Het lezen van de kinderlijke verklaringen, het horen ademen, het bewust worden van de eigen ademhaling: de kloof tussen weten en doen.

5.  Op de achterzijde van het scherm krijg je een bijna clowneske scène te zien, al gaat het om een heel ernstige zaak. De titel ervan komt eveneens uit een kinderlijke uitspraak bij Piaget: The Shadow Is Black and in the Darkness It Can’t Show. Een geheel in het zwart geklede figuur haalt uit een koffertje een levensgrote pop tevoorschijn, een in het blauw geklede jonge blonde vrouw. Hij legt haar zoals het hoort en probeert haar in het duister (met een pomp?) tot leven te wekken. Gaat haar borst op en neer of is dat slechts een wensdroom van wie kijkt?

Treffend het contrast tussen het beeldschone gezicht van de vrouw en de marionetachtige stokken van haar benen en voeten. Het gezicht van de vrouw blijkt gemodelleerd naar de roemruchte Inconnue de la Seine, een jonge vrouw die door zelfverdrinking om het leven zou zijn gekomen en wier mooie gezicht wonderlijk intact was gebleven. Ze stond jarenlang model voor Resusci Anna, de pop om reanimatietechnieken mee aan te leren.

Na vruchteloze pogingen vouwt de figuur in het zwart (de mislukte goochelaar?) de pop weer op. Van bijna mens verandert ze in een knullig hoopje, dat nog net in het koffertje past.

6.  In wijzerzin komt de bezoeker vervolgens bij de Sideshow: een videoprojectie waarin een half uur lang opgenomen verklede en gemaskerde mensen (een geisha, een clown, een oude vrouw, een als een mummie ingewikkelde ‘onzichtbare man’, een illusionist, een vogel- en een katmens…) vanuit veelkleurige abstracte licht-coulissen hun opwachting maken en er weer tussen verdwijnen.

Animatie: iets doods wordt beweging en dus leven ingeblazen. Alleen liggen hier geen dode objecten maar levende bewegende mensen aan ten grondslag, even stilgezet en weer in beweging gebracht. Stop motion. Eén keer neemt een figuur haar masker af. Eronder verschijnt een ander masker. Descartes’ larvatus prodeo: gemaskerd kom ik vooruit.

Intrigerend ook hoe elk van deze personages zijn schaduw meedraagt. Een schaduw die iets dichter bij zijn of haar ware ik lijkt te staan. Of is dat maar inbeelding, een vluchtreactie voor het unheimliche geheim dat een maskerade is?

7.  Parallel met de zijwand, half in het duister, half door spots oplichtend ligt een handgeknoopt tapijt van wol en bamboezijde, dat in wit en zwart en bruin de gedachte aan een open graf oproept, een sarcofaag of een marmeren grafsteen – iets wat met dood te maken heeft, al associeer je bij de gelede contouren ook even l’origine du monde. In het gitzwarte midden staat aan de rand, in twee stukken, een citaat uit de Metamorfosen van Ovidius (III 399), tevens de titel van het werk: Echo’s Bones / Were Turned to Stone.

In pre-coronatijden kon je erop gaan liggen – als voor de yoga doodhouding – en intussen met een klaarliggende koptelefoon (nu via QR-code, smartphone en eigen headset) luisteren naar een sound piece. De stem van actrice Caroline Daish fluistert in het Engels een lange monoloog; hij blijkt 3 uur 30 minuten te duren. Een overrompelende, door Ana Torfs geschreven en gesprokkelde citaatmontage – de praatzieke nimf Echo, die door de godin Juno werd gestraft en nog slechts kon herhalen wat anderen zeiden – over het leven en vooral de dood van gestorven kunstenaars, schrijvers, acteurs, zangers en modellen. Onder hen opmerkelijk veel miskende vrouwen en emigranten.

De associatief groeiende anekdotische lijst van tegenwerkende of bevorderende omstandigheden, ziektes en doodsoorzaken wordt afgewisseld met flarden wetenschappelijke informatie over menselijke anatomie en fysiologie en met verwijzingen naar milieubedreigingen en toenemende robotisering.
De litanie wordt geregeld onderbroken door een zucht en soms ook driemaal kreunen en steunen, varianten op het uitademen, een non-verbale, door merg en been gaande uiting.

Een stoet van doden, van wie in het beste geval de kunst is overgebleven, en die hier door de continuïteit van de overlevering toch weer even tot leven komen, al overheerst vanuit het onderwerp een ‘pantragisme’, dat geldt voor micro- en macrokosmos. Maar ertussen ook flarden van verzet, zich niet gewonnen geven.

8. De vier werken in deze solotentoonstelling, waartussen talrijke verbanden bestaan, kregen de overkoepelende titel The Magician and the Surgeon. De betovering van het kinderlijke vermoeden, de magie van het tot leven wekken, de precisie van feiten en wetenschap, aanzet tot doelgericht handelen en ingrijpen. Een glimp ook van wat Walter Benjamin het verschil tussen kennis en waarheid noemde, een flits van inzicht.

Verrukking over het in- en uitademen, nog … en nog …

De tentoonstelling The Magician & the Surgeon van Ana Torfs is tot 20 juli op donderdag en zondag te zien in Bozar te Brussel. Vanaf 19 augustus is de tentoonstelling tot 1 november 2020 elke dag toegankelijk, na reservering van een tijdsblok.