Vandaag begint de boekenweek. Dit jaar is het thema ‘verboden vruchten’.

Dit thema leidt ons meteen naar censuur en taboe.
Daarbij verwijst censuur naar (cultuur)uitingen die ‘verboden’ zijn, maar interessanter is misschien de negatieve connotatie die aan het woord kleeft. Het gaat om iets wat ‘verboden’ is, maar waarvan ‘wij’ vinden dat het niet verboden zou moeten zijn. We kennen een lange geschiedenis van boeken, muziekstukken, films, schilderijen, etc die verboden zijn (geweest). Als we het daar over hebben, gaat het eigenlijk zelden over de werken zelf, maar over ‘in die tijd’, of ‘onder dat regime’: over de omstandigheden van het verbod.
De regels die wij zelf heden ten dage hebben over de inperking van de vrijheid van meningsuiting vinden we geen censuur. We hebben ze ingesteld op goede gronden. Het relatieve ervan komt pas aan het licht als we internationaler gaan kijken.
Op dezelfde goede gronden werd een detailafbeelding van De tuin der lusten door Facebook gecensureerd. Ja, gecensureerd, want ‘wij’ vinden dat dit moet kunnen; ‘wij’ leven dan ook in een land waar al decennialang in een sprookjesbos voor kleine kinderen een zeemeermin met blote tieten te zien is.

Met Facebook komt natuurlijk ook het modewoord ‘informatiebubbel’ aan bod. Door het gebruik van sociale media en de huidige zoektechnologie maken we allemaal voor onszelf een kijkgat waardoor we de digitale wereld bekijken. Het is een onbewuste zelfcensuur: door te ‘liken’ wat je leuk vindt en aandacht te geven aan wat je interesseert, verdwijnt alles wat daar niet bijhoort buiten het beeld van dat kijkgat. We geven hier graag de technologie de schuld, maar het is een algemeen menselijk mechanisme, dat hier hooguit op grotere schaal speelt.
Want onbewuste zelfcensuur, dat noemen we doorgaans taboe. Een geïnternaliseerd verbod. Vroeger kwam je nog wel eens iemand tegen die beweerde dat taboes in onze westerse samenleving niet meer bestonden. Tegenwoordig horen we dat niet meer. We zijn weliswaar vrijer geworden in traditionele taboes als bloot en seks (hoewel de taboes niet helemaal verdwenen zijn), maar er zijn vele, vele andere. Over pedofilie valt alleen te spreken in termen van ‘monsters’ en ‘smeerlappen’. Pedofielen als mensen benaderen en portretteren is taboe, zoals Anton Dautzenberg ervaren heeft. Gewenste kinderloosheid wordt niet geaccepteerd – “de biologische klok tikt verder, daar denk je later vast anders over”. Politieke overtuigingen als neonazisme zijn uit den boze. Mensen die op religieuze gronden vaccinaties weigeren, vinden we idioten. We liegen allemaal, maar ons hoogste ideaal is dat De Waarheid wordt gezegd en liegen is taboe. We hebben er tegenwoordig dan ook een eufemisme voor: alternatieve feiten. Mensen die twijfelen aan klimaatverandering zijn allemaal malloten. Meer in het algemeen kunnen mensen die het belang van ‘de’ wetenschap relativeren op een meewarig hoofdschudden rekenen. Degenen die alternatieven voor wetenschap voorstellen, nemen we niet serieus. Gokken, drinken, drugs, seks, games: verslavingen mogen niet.

Het thema ‘verboden vruchten’ herbergt ook twee algemene mechanismes.
Het eerste hangt samen met het Bijbelverhaal waarvan de term stamt. Adam en Eva aten van de verboden vrucht en werden uit het paradijs verbannen. Interessant is overigens dat het verhaal dit als het begin van het taboe op naaktheid voorstelt. De Zondeval is een mechanisme dat we vaker tegenkomen. Een overmoedigheid die leidt tot een neergang. Hetzelfde mechanisme speelt bijvoorbeeld in het verhaal van Icarus. Maar ook in de economie: een beurskrach, de financiële crises, de beursgang van World Online, ze volgen allemaal dit patroon.
Het tweede mechanisme ontstaat door een tegenstelling tussen de woorden ‘verboden’ en ‘vruchten’. Een verbod perkt in en sluit af. Een vrucht kan voeden en nieuw leven voortbrengen. Waar een verbod iets eindigt, opent een vrucht nieuwe mogelijkheden. Samen drukken de woorden ‘verboden vruchten’ dus een einde en een nieuw begin uit.

Op Ooteoote besteden we deze boekenweek uiteraard aandacht aan het thema ‘verboden vruchten’. We verkennen de uiteenlopende rijke dimensies van het thema binnen taal, literatuur en andere kunstdisciplines.