De geboorte van Jezus volgens Markov van Ton van ’t Hof bestaat uit twee delen: ‘Orde 2’ en ‘Orde 1’ en een afsluitende ‘Noot’ met achtergrondinformatie. Het is een voorbeeld van conceptuele poëzie waarbij de resulterende tekst is ontstaan door op een bestaande tekst een transformatie toe te passen. De volledige tekst is elders op deze site te lezen.

Wat is de brontekst?

De tekst is gebaseerd op een fragment uit het evangelie van Lucas (2: 1 – 21) waarin de geboorte van Jezus Christus wordt beschreven. Er zijn verschillende redenen om voor deze tekst te kiezen. Centraal in dit experiment staat hoe en in welke mate het heden afhankelijk is van het verleden. De geboorte van Jezus is –in elk geval symbolisch- het begin van het christendom, en de Christelijke traditie heeft een grote invloed gehad op de ontwikkeling van onze huidige Westerse cultuur. Van de vier canonieke evangelisten beschrijven slechts twee de geboorte van Jezus. De keuze voor Lucas ligt nu voor de hand omdat zijn beschrijving plaatsheeft tijdens de volkstelling, waardoor iedereen terug ging ‘naar de plaats waar hij vandaan kwam’. Hiermee handelt de brontekst over teruggaan naar de oorsprong, waar ook Van ’t Hof dat als insteek heeft gekozen voor zijn experiment. Een tekst uit de Bijbel kiezen is één ding, maar de vraag is dan nog altijd welke vertaling. In dit geval is dat De Nieuwe Bijbelvertaling. Hierin is de gebruikte taal zo hedendaags mogelijk. Door deze keuze geeft Van ’t Hof aan dat hij weliswaar ver teruggaat in het verleden, maar dat het hem om de betekenis voor het heden gaat. Er is nog een reden om voor de geboorte van Jezus te kiezen. Volgens de Bijbel is Jezus het vleesgeworden Woord van God (Johannes 1). Diezelfde gedachte, dat een woord lichaam en geest, materialiteit en betekenis ineen is, ligt ten grondslag aan de taaloperatie waaruit de resulterende tekst is ontstaan. De woorden van de brontekst worden in de transformatie als zielloze materie herschikt, maar ze blijven betekenis houden.

Welke operatie is toegepast op de brontekst?

Op de brontekst is een computeralgoritme toegepast gebaseerd op het wiskundige concept van een Markov-keten. In de Noot aan het einde van De geboorte van Jezus volgens Markov licht Ton van ’t Hof zelf dit concept toe:

Een Markov-keten is een reeks toestanden
waarbij elke toestand afhankelijk is van één of meerdere vorige
toestanden. Bij een Markov-keten van de eerste orde is elke
toestand slechts afhankelijk van de vorige, bij die van de tweede
orde van de twee vorige toestanden, etc. De stelling dat
toekomstige toestanden alleen afhankelijk zijn van het heden,
en dus onafhankelijk van het verleden, ligt ten grondslag aan
Andrej Markovs gedachtegoed.

De naam ‘Orde 2’ verwijst aldus naar een Markov-keten van de tweede orde. Idem voor ‘Orde 1’. Hoe is nu het concept van de Markov-keten toegepast op de korte tekst uit het evangelie van Lucas? Hiervoor is ‘toestand’ geïnterpreteerd als ‘woord’. Het algoritme lijkt het volgende te doen:
1. Het neemt de bestaande tekst over totdat het op een woord stuit dat vaker in de tekst voorkomt. (In het geval van Orde 2 een combinatie van twee woorden achter elkaar.)
2. Dan gaat het algoritme verder met de tekst na één van de andere plaatsen waar het woord staat, totdat het weer bij een woord komt dat vaker in de tekst staat, etc.
Aangezien de brontekst in dit geval een korte tekst is, is het aantal woorden dat meerdere keren voorkomt klein. Maar groot genoeg, zo blijkt uit lezing van ‘Orde 1’ om er een syntactisch en narratief incoherent verhaal van te maken. Het aantal keren dat een combinatie van twee worden na elkaar voorkomt, is uiteraard nog kleiner. Daarom is ‘Orde 2’ veel coherenter dan ‘Orde 1’. Hele zinnen worden hierin ongewijzigd overgenomen. Dit doet vermoeden dat een ‘Orde 3’ gelijk zou zijn aan de brontekst. Zo toont deze tekst ons een proces: van een syntactisch en narratief volledig coherente tekst over de geboorte van Jezus Christus (orde 3) naar een verstoorde versie daarvan (orde 2) naar een volledig incoherente tekst (orde 1). Het is mogelijk om nog een stap verder te gaan. Dat zou inhouden om het procedé toe te passen op het niveau van letters in plaats van woorden. Hierdoor zouden niet-bestaande “woorden” gevormd worden zonder “betekenis”. Het is gissen waarom dat hier niet gedaan is. Ik vermoed dat het te maken heeft met de belangrijke plaats die Het Woord (van God) in de Christelijke traditie inneemt.

Welke indruk maakt het resultaat?

Waarom zou iemand de moeite nemen om een Markov-keten toe te passen op een tekst en ons zo een proces van toenemende incoherentie voor te schotelen? Dat heeft alles te maken met de vraag hoe en in welke mate het heden afhankelijk is van het verleden. Deze vraag ligt ten grondslag aan het concept van de Markov-keten. Onze huidige Westerse cultuur is voor een groot deel gevormd dor de Christelijke traditie. Het proces dat de resulterende tekst laat zien, toont ons wat er geworden is van die Westerse cultuur. Veel sporen van het Christelijke gedachtegoed, maar gefragmenteerd, geïndividualiseerd, gedeconstrueerd.
De resulterende tekst begint met ‘Orde 2’, en de eerste regels daarvan zijn volledig gelijk aan de brontekst.

De geboorte van Jezus. In die tijd kondigde keizer Augustus een
decreet af dat alle inwoners van het rijk zich moesten laten
inschrijven. Deze eerste volkstelling vond plaats tijdens het
bewind van Quirinius over Syrië. Iedereen ging op weg om zich
te laten inschrijven, ieder naar de stad van David afstamde, om
zich te laten inschrijven samen met Maria, zijn aanstaande
vrouw, die zwanger was. Terwijl ze daar waren, brak de dag van
haar bevalling aan, en ze bracht een zoon ter wereld, haar
eerstgeborene. Ze wikkelde hem in een voederbak ligt.’ En
plotseling voegde zich bij de engel had genoemd nog voordat hij
in de hoogste hemel en vrede op aarde voor alle mensen die hij
liefheeft.’ Toen de engelen waren teruggegaan naar de plaats
waar hij vandaan kwam. Jozef ging van de stad van David
afstamde, om zich te laten inschrijven samen met Maria, zijn
aanstaande vrouw, die zwanger was. Terwijl ze daar waren, brak
de dag van haar bevalling aan, en ze bracht een zoon ter
wereld, haar eerstgeborene. Ze wikkelde hem in een voederbak,
omdat er voor hen geen plaats was in het nachtverblijf van de
stad van David afstamde, om zich te laten inschrijven, ieder
naar de plaats waar hij vandaan kwam.

We lezen dus gewoon een verhaal. Maar dat slaat middenin een zin ineens om. De zin loopt grammaticaal en semantisch incorrect af. Daarna gaat de tekst ‘correct’ verder, totdat twee zinnen verderop weer iets soortgelijks gebeurt. Daarna is vrijwel elke zin grammaticaal en semantisch verstoord, waarbij opvallend veel herhalingen van zinssneden voorkomen. Dit heeft twee effecten. Die herhaling van zinsdelen op grammaticaal onverwachte plaatsen heeft een komisch effect. Dit gaat hand-in-hand met de grammaticaal grillige opbouw van zinnen, waardoor er combinaties van woorden ontstaan die we normaal niet bij elkaar zouden zetten.

Terwijl ze bracht een zoon ter wereld, haar eerstgeborene. Ze
wikkelde hem in de Heer. Dit zal voor hen geen plaats waar hij
van David afstamde, om zich bij de Heer ons bekend heeft
gemaakt.’ Ze wikkelde hem in een decreet af dat alle mensen
die het hele volk met de nacht door het hele volk met eigen
ogen te laten inschrijven samen met de messias, de voederbak
ligt.’ En plotseling voegde zich te laten inschrijven samen met
Maria, zijn moeder was gezegd. Allen die Bethlehem gaan om
zich bij hen en bleef erover nadenken. De herders de nacht door
in de stad van de nacht door het bewind van zijn aanstaande
vrouw, die Bethlehem heet, aangezien hij van David jullie zullen
een doek en werden ze hielden de Heer bij de plaats tijdens het
veld, ze hevig schrokken. De herders gingen terug, terwijl ze
gehoord en wat ze omgeven door het veld, ze het kind vinden
dat kind dat alle inwoners van Jezus. In die zwanger was.

Het komische zou opgevat kunnen worden als bespotting van de Bijbel. Persoonlijk zie ik het als een neveneffect van de bevrijding van de woorden uit het ene verhaal van Lucas. Een verhaal dat ze van de ene kant samen maken, maar waarbinnen ze door grammaticale en narratieve regels ook beperkt zijn. De term ‘Orde’ verwijst in dit verband naar zowel een syntactische orde als een narratieve orde. Met beide ordes wordt in dit experiment gebroken. Het toont enkele van de vele mogelijke combinaties en bijbehorende betekenissen en verhalen die met dezelfde woorden mogelijk zijn. De resulterende tekst stopt als het aantal woorden dat de brontekst heeft is bereikt, maar het is duidelijk dat het recombineren eindeloos zou kunnen doorgaan.
De vele herhalingen wekken ook vooral de indruk van iemand die een verhaal wil vertellen, maar er niet uitkomt. Dit komt omdat we volgens traditionele vertelconventies een kop en staart verwachten met in het midden een logische ontwikkeling. In deze tekst is het steeds opnieuw beginnen, steeds een andere mogelijkheid verkennen. Ieder begin is meteen een slot; er is geen sprake van narratieve ontwikkeling. Er is alleen sprake van herhaling en afwisseling. Van gelijkenis en variatie.
Aldus toont dit experiment van Ton van ’t Hof ons een proces op twee niveaus. Ten eerste hoe de traditionele vertelling met een kop, midden en staart in de hedendaagse poëzie is vervangen door open woorden die in meerdere verhalen tegelijk mee kunnen spelen. Ten tweede parallel hieraan hoe het ene allesbepalende verhaal van de Christelijke traditie in onze Westerse cultuur het basismateriaal is geworden voor oneindig veel onconventionele verhalen van de geïndividualiseerde, samplende mens.