‘zoo, schragend geleund in de nis der kimmen’
uit ‘Verhevene’, Hendrik Marsman

Mensen die Marsman wantrouwen, hebben het hart op de juiste plaats. Marsman, met zijn voorkeur voor grote woorden en grotere gebaren, met zijn zwak voor alles wat kracht en macht uitstraalt, is geen frisse dichter. Vooral zijn vroege werk is puberpoëzie, verbale spierballenretoriek ter compensatie van een wankele gezondheid. Als je zijn werk leest lijkt zijn korte flirt met het fascisme meer dan logisch.

Toch moet ik toegeven dat ik geen weerstand kan bieden aan zijn poëzie.
Neem bijvoorbeeld ‘Verhevene’. Bovenstaande regel is de eerste van de laatste, vierde, strofe ervan. Het gedicht staat in Marsmans debuut, het beroemde ‘Rode Boekje’. Het is een ronkende beschrijving van een man die met het heelal kan wedijveren in glorie.

‘Zoo’ vormt de inleiding op een conclusie. In deze strofe wordt samengevat wat in het voorafgaande al is aangeduid. De regel begint met twee beklemtoonde lettergrepen, ‘Zoo, schra-‘. Het geeft een statig effect, het zet de ‘Verhevene’ stevig op zijn voeten.

Op het tweede accent beginnen twee dactyli, de versvoet van het Griekse heldendicht, lang-kort-kort. ‘Schra-gend-ge’, ‘leund-in-de’. Marsmans voor zijn tijd bijzonder moderne regels neigen vaak naar deze oude versvoet. Na die twee bewegingen in drieën volgen nog er nog twee in tweeën, ‘nis der’ en ‘kimmen’.

‘schragend geleund’ zijn eigenlijk elkaars tegendeel. ‘schragend’ oefent kracht uit, terwijl ‘geleund’ vertrouwt op andere kracht. De woorden hebben daarbij een tegengesteld ritme: bij ‘schragend’ valt de klemtoon op de eerste, bij ‘geleund’ op de tweede lettergreep. Zo vormen ze een ladder, twee elkaar steunende, gelijkwaardige delen. Wat is de ‘nis der kimmen’? De enige betekenis van ‘kim’ die hier van toepassing lijkt is die van ‘gezichtseinder’, de zichtbare horizon. Daar is er maar één van. In drie woorden tovert Marsman een duizelingwekkend landschap tevoorschijn, waar meerdere kimmen naast elkaar overeind worden gehouden door de ‘Verhevene’, die daarmee in kracht gelijk gesteld wordt aan het firmament. Die ‘nis der kimmen’ wordt aannemelijk gemaakt door de herhaling van de ‘i’.

Marsman mag dan vaak onfris zijn, zijn brute durf en even ongegeneerde als trefzekere effectbejag zijn bijzonder verfrissend. Zijn technisch meesterschap, ondanks zijn vaak verwrongen metaforen, is benijdenswaardig. Mensen die Marsman wantrouwen lopen wel het een en ander mis.

Elke week onderzoekt Han van der Vegt hier de geschreven en ongeschreven regels van de Nederlandse poëzie.