Wit
Kort na 19.00 uur dwarrelde er witte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel. De kardinalen hebben de jezuïet Jorge Mario Bergoglio (76) uit Argentinië verkozen tot nieuwe paus. Onder de naam Franciscus zal hij het pontificaat gaan bekleden. Uit de televisiecommentaren maak ik op dat hij zich wil inzetten voor armoedebestrijding en natuurbescherming. Dat lijkt me geen verkeerd programma.
Anders dan zijn voorgangers droeg Franciscus een eenvoudig wit gewaad. Toen ik hem zag staan op het centrale balkon van de Sint-Pieter moest ik denken aan het gedicht ‘Wit’ van J.C. van Schagen (ik citeer uit de Dikke Komrij van 1996):
Als ik van u moet spreken, doe ik alle mooie woorden weg
ik wil maar liever weinig zeggen
ik wil maar liever enkele kale woorden zeggen
wat arme kale stenen, dat is mijn verhaal
mooie woorden denken alleen maar aan zichzelf, ze weten van dienen niet
de goede woorden zijn arm en naakt
als Franciscus
ze zijn trouw
enkele goede woorden, dat is genoeg
want er mag niets komen tussen u en mij
eigenlijk wil ik liever met u zwijgen
Deze paus is niet alleen maar een vriendelijke, zich over de armen ontfermende mysticus: http://www.joop.nl/wereld/detail/artikel/20024_maxima_doneerde_aan_nieuwe_paus/
Dag Matthijs, met stijgende verbazing en uiteindelijk ook met wrevel las ik al die negatieve berichten in de social media over de nieuwe paus en het katholicisme. Spot en satire ontaarden al snel in antikatholicisme, waarbij rooms-katholieken categorisch werden weggezet als kinderverkrachters, moordenaars, collaborateurs, homohaters, en vul maar in. Alsof er geen wezenlijk onderscheid zou bestaan tussen de – terecht bekritiseerde – kerk als instituut en de ongeveer 1,2 miljard katholieken die onze wereld telt.
Die geluiden borrelden niet alleen op uit de onderbuik van reaguurders (dat viel te verwachten), maar ze kwamen tegelijkertijd uit een hoek die allicht minder voor de hand ligt: ook kunstenaars en intellectuelen lieten het niet na om hun afkeer van het katholicisme in de scherpste bewoordingen te formuleren. Zelden zag ik in zo’n korte tijd zo veel vooroordelen, stigmatiseringen, simplificaties en reductionismen op elkaar gestapeld worden. Al met al een evident staaltje demagogie dus, waarvoor niettemin velen het Facebook-duimpje omhoog staken. Het is kennelijk leuk.
Het komt mij voor dat zij zich nooit zo laatdunkend zouden uitlaten over andere religieuze groeperingen. Ik vraag mij dan ook af waarom het bashen van katholieken wel gemeengoed lijkt te zijn. Waar blijven de nuances, de vluchtlijnen, de alternatieve invalshoeken? Waarom zouden we deze paus niet minstens het voordeel van de twijfel gunnen (de onschuldpresumptie geldt voor iedereen dus ook voor hem), en hem zijn hopelijk socialistische en groene programma laten uitvoeren?
Dat stukje op joop.nl is een bedroevend staaltje copy-paste journalistiek. Het hele verhaal staat hier: http://www.nytimes.com/2013/03/14/world/europe/new-pope-theologically-conservative-but-with-a-common-touch.html?hp
Ik ben mij van geen bashen of laatdunkende uitlatingen bewust. En zeker niet van een veralgemeniserend militant antikatholicisme. Ik heb helemaal niemand weggezet, ook hier boven niet. Neemt niet weg dat het geen kwaad kan om er nog eens op te wijzen dat de katholieke kerk in Argentinië een nogal dubieuze rol heeft gespeeld tijdens de periode van militaire dictatuur en dat deze paus naar het zich laat aanzien daar geenszins een uitzondering op vormt. Niet in de laatste plaats vanuit zijn felle conservatieve anti-socialistische overtuigingen.
De kritiek van antikatholicisme en de daaraan gelinkte islamofobie of antisemitisme werp ik verre van me.
Dag Matthijs, ik zeg nergens dat jij je schuldig maakt aan antikatholicisme. (Wel zag ik dat je een veralgemeniserende opmerking als ‘het is tuig’ op je Facebook-pagina met een duimpje beloonde.) Ook op andere Facebook-pagina’s stuitte ik op allerhande diskwalificaties van het katholicisme, die niet of nauwelijks werden genuanceerd. Dat mag natuurlijk. Er valt veel, heel veel, af te dingen op de kerk als instituut, maar ik verzet mij tegen het stigmatiseren van een bepaalde geloofsgemeenschap, zoals dat nu lijkt plaats te vinden. Ook heb ik moeite met het snelle oordeel dat op het www werd geveld over de nieuwe paus. Mocht hij zich direct of indirect schuldig hebben gemaakt aan misdaden, dan moet hij zich daarvoor verantwoorden bij de rechter. Maar vooralsnog is hij onschuldig totdat het tegendeel bewezen is.
De Argentijnse romanschrijver Martin Caparros, schreef een pittig stukje op de NYT:
“In fact, I dread the effect that this unexpected divine favor will have on my country. We are a society that turned to tennis once Guillermo Vilas won a Grand Slam in France; grew obsessed with basketball when Manu Ginobili made his mark in the American N.B.A.; started raving about monarchy when an Argentine-born princess married the crown prince of the Netherlands; and has persisted in doubting Jorge Luis Borges’s value because he never won the international honor of a Nobel Prize. The fact that “one of us” is now sitting on St. Peter’s throne may have a huge effect on the weight of Catholicism on our lives. ”
http://www.nytimes.com/2013/03/15/opinion/god-is-an-argentine.html?smid=tw-share&_r=0
Ha Jan, dank voor je aanvulling. Martín Caparrós schreef een intelligente, bezonken kritiek, die mij meer zegt dan de instant-rechtspraak en dito veroordeling die op het www plaatsgreep. Velen schoten reflexmatig uit de heup, maar er werd ook verwezen naar het boek El Silencio (‘De Stilte’) van de Argentijnse onderzoeksjournalist Horacio Verbitsky. Daaruit zou blijken (ik heb het boek nog niet gelezen) dat Argentijnse geestelijken de junta assisteerden bij het aanpakken van kritische burgers. Volgens Verbitsky zou Bergoglio betrokken zijn geweest bij de zaak van Orlando Yorio en Francisco Jalics, twee jezuïeten uit zijn orde. Zij verdwenen in 1976 en werden vijf maanden lang gemarteld in het detentiecentrum ESMA. Yorio (inmiddels overleden) en Jalics (woonachtig in een Duits klooster) hebben tegen Verbitsky gezegd dat Bergoglio de militairen getipt heeft. Zelf zegt Bergoglio dat hij juist geprobeerd heeft om de mannen vrij te krijgen door contact op te nemen met Jorge Videla en marinebaas Emilio Eduardo Massera. Het valt niet te achterhalen wie de waarheid spreekt, maar ik mag aannemen dat het Vaticaan Bergoglio voor zijn benoeming tot paus grondig gescreend heeft. Na het seksueel misbruik en de Vati-leaks kan de kerk zich eenvoudigweg geen nieuw schandaal veroorloven.
Terug naar Caparrós. Ik vermoed dat veel Argentijnen inderdaad trots zullen zijn op de uitverkiezing van een landgenoot tot paus, maar of dat ook tot een diepgaande rooms-katholieke beïnvloeding van de Argentijnse bevolking zal leiden is nog maar de vraag. De pauselijke invloed wordt nogal eens overschat. In Alleenspraak schrijft Jos Joosten over de invloed van de paus op Afrikanen:
‘Neem het immer terugkerende punt van het pauselijk verbod op condoomgebruik in Afrika. […] Niettemin leert enig nuchter redeneren ook dat het onzin is hier de paus de verantwoordelijkheid voor de verspreiding van aids in Afrika in de schoenen te schuiven. Degenen die de paus zijn standpunt verwijten, gaan er kennelijk vanuit dat gans seksueel Afrika trouw aan de Heilige Vader is en hem terstond zou gehoorzamen als hij ex cathedra het condoom warm in hun aandacht aanbevelen zou. Een merkwaardige denkfout. Als de Kerk inderdaad al zo’n invloed zou hebben op het seksuele leven der Afrikanen, dan zou men daar nu al strikt monogaam zijn en zou het probleem dus ook veel kleiner zijn. Terwijl er voldoende kritiek uit de werkelijkheid te halen valt, maken tegenstanders gek genoeg nogal eens een karikatuur van de kerk.’
Hier een interview met Verbitsky:
http://upload.democraticunderground.com/121873450
Zijn indruk is van het handelen van Bergoglio is dubbelzinnig. Regeringsdocumenten geven aan dat Bergoglio zowel geprobeerd heeft de priesters te helpen, als dat hij informatie over hen heeft doorgespeeld naar de militairen.
De kwestie lijkt me overigens niet enkel juridisch (of zelfs helemaal niet, gezien dat de Paus zich toch niet voor de rechter zal hoeven verantwoorden). De opstelling van de Kerk tegenover de Junta is in de eerste plaats een politieke kwestie. Op de opstelling van de Kerk in Argentinië mag zij, en mogen alle hooggeplaatste geestelijken die haar gesteund hebben, worden afgerekend: die discussie is de moeite van het voeren waard.
Hier een nog wat extremer gezichtspunt – extreem anti-paaps, maar, zo is de claim, bepaald niet anti-katholiek:
http://www.salon.com/2013/03/16/is_pope_francis_a_fraud/
Nuanceringen bij het verhaal van Verbitsky:
http://www.guardian.co.uk/world/2013/mar/15/pope-francis-argentina-military-era
Dat laatste artikel eindigt overigens als volgt:
”
When Bergoglio does occasionally speak out in public, it tends to be with allusions rather than direct references to Argentina’s darkest era. When trials reopened in 2006, he suggested it was not a good idea to churn up the problems of the past, although this was seen as a comment on the rise in the number of trials.
“We are happy to reject anger and endless conflict, because we don’t believe in chaos and disorder … Wretched are those who are vindictive and spiteful,” he said in a public sermon.
“
Ha Samuel, op basis van berichten uit de media denk ik dat de Nobelprijswinnaar voor de Vrede en mensenrechtenactivist Adolfo Pérez Esquivel het bij het juiste eind had, toen hij stelde: ‘Misschien had hij [Franciscus] niet de moed van sommige andere priesters, maar hij was geen handlanger van de dictatuur’. Bergoglio is in elk geval nooit veroordeeld, en er ligt vooralsnog geen bewijs op tafel waaruit onweerlegbaar blijkt dat hij daadwerkelijk samenspande met de vroegere militaire junta. Mochten er wel concrete of geloofwaardige beschuldigingen tegen hem zijn, dan zouden de kardinalen hem natuurlijk nooit tot paus hebben verkozen (althans, dat mag je toch aannemen). Dat alles laat onverlet dat het zinvol is om het instituut kritisch te blijven volgen en misstanden steeds aan de kaak te stellen. Maar de ongenuanceerde wijze waarop dat op Facebook en elders gebeurde vond ik, om het even stevig uit te drukken, moreel afkeurenswaardig en intellectueel armoedig.
De afgelopen dagen heb ik mij gebogen over de vraag waarom er zo snel en zo hard geoordeeld werd over de paus in het bijzonder en het rooms-katholicisme in het algemeen. Ongetwijfeld hangt dat samen met het seksueel misbruik door leden van de clerus en het VatiLeaks-schandaal. Maar mogelijk ligt er een fundamentelere reden aan ten grondslag: het gevoel dat er nog steeds niet echt is afgerekend met het christendom. Om mij even tot de Nederlandse literatuur te beperken, ondanks de ‘antireligieuze’ boeken van bijvoorbeeld Maarten ’t Hart, Jan Wolkers, Gerrit Komrij en, recenter, Jan Siebelink, Franca Treur en Hans van der Beek blijft het christelijk gedachtegoed schuren. We kunnen er niet aan ontsnappen, hoe hard we ook proberen. Het zit, om met Nicolaas Matsier te spreken, domweg in onze bloedsomloop: in onze geschiedenis, in ons onderwijs, in onze taal, in onze grondwet, in onze ethiek en moraal, in onze esthetiek, in onze politiek, in onze maatschappelijke organisaties, in ons financieel systeem, enzovoorts. Die idee bevalt de westerse mens, die hecht aan controle en autonomie, uiteraard maar matig.
Tot op zekere hoogte heeft het mij ook verbaasd, Arnoud, dat deze verkiezingen zoveel emoties losmaken. Me dunkt dat nog altijd de Kerk van Rome wordt geïdentificeerd met autoriteit, met centrale macht, uiteindelijk de nog altijd meest levende erfenis van het Romeinse Rijk, en het gevoel is er dat deze macht ons nog steeds op een of andere manier aangaat. Dat heeft intussen overigens niet eens per se met het christendom te maken – er zijn genoeg christenen, goddank zelfs genoeg katholieken, die zich nauwelijks veel van de paus aantrekken. Skepsis bij de paus heeft mijns inziens minder te maken met het geloof op zich, als met de wijze waarop de hogere echelons van de katholieke kerk zich met hand en tand tegen elke modernisering verzetten, terwijl ze wel op een gigantische positie van geld, status en macht zitten. Het oordeel van de kardinalen over politieke kwesties sla ik niet hoger aan dan dat van welke willekeurige groep aartsconservatieve bejaarden, al zijn deze mensen waarschijnlijk intellectueel sterker onderlegd dan de meesten. Het zou hoe dan ook niet voor het eerst zijn in de afgelopen millennia als er een paus werd verkozen waar iets vreemds mee is…