Door Merijn Oudenampsen

Onlangs werden kunstenaar Jonas Staal en theatergroep Wunderbaum afgeserveerd door Trouw-columniste Elma Drayer, omdat zij politiek stelling namen, en het ze aan ‘superieure ironie’ ontbrak. In een discussie naar aanleiding van een recensie van Kees ’t Hart over de filosoof Alain Badiou, kwam eenzelfde kritiek naar voren. Badiou zou een ‘blijmoedige boodschap’ verkondigen: een geloof, vergelijkbaar met dat in de Here Jezus. Badiou zou als ‘voorzitter van allerlei samenzwerende kleine groepjes’ ’t Hart  ‘de lucht uit de longen willen persen’.

Ik psychologiseer even. Wat we in ’t Harts commentaren kunnen lezen is een zeker generationeel trauma. Het is het trauma van de verzuiling, van de generatie die in opstand kwam tegen de verkrampte pastoren- en domineemoraal en de dwingende sociale controle uit de jaren vijftig. Het nihilisme verschafte een ontsnappingsroute voor deze generatie van cultuurmakers. Het wees hen de weg naar een ruimte waar vrij adem gehaald kon worden. Het was het perfecte breekijzer, een oorlogsverklaring aan elke vorm van betutteling. Nu heeft elk medicijn zijn problematische bijwerkingen. In het geval van het nihilisme werden ze lange tijd voor lief genomen: opgeblazen schrijversego’s, overdreven geloof in de eigen individualiteit c.q. genialiteit, een gemakzuchtige hekel aan de massa, en een afkeer van elke vorm van stellige overtuigingen of van de kansel spreken. Dit tot nihilisme gesublimeerd trauma werd gepopulariseerd via het werk van W.F. Hermans en bijgestaan door de vernietigende ironie van Gerard Reve. Het heeft zich diep geworteld in onze cultuur en wordt veelal onbewust door menig schrijver en journalist gereproduceerd.

Er is een deftig schrijversnihilisme, dat van mensen als Arnon Grunberg, P.F. Thomése en ’t Hart, dat de kassa’s doet rinkelen en de betekenisloosheid van de wereld in telkens nieuwe variaties voorschotelt aan een middenklasse publiek dat daar om een of andere reden behoefte aan heeft. Dit schrijversnihilisme heeft zeer weinig te melden nu er geen sprake is van een opgelegde moraal die ondermijnd kan worden. Het is het gebanaliseerde nihilisme van Richard Rorty en consorten. Het is tevens een minderwaardig, passief nihilisme, dat niet in staat is om een nieuwe moraal te genereren, zoals Friedrich Nietzsche voor ogen stond.

Maar er is ook een gepolitiseerd, volks en actief nihilisme. Toen Pim Fortuyn in 2002 tekeerging tegen het gemoraliseer van de linkse kerk, kanaliseerde hij Hermans en Reve. En toen Theodor Holman voorstelde om Polen niet bij een PVV-meldpunt aan te geven, maar neer te schieten en verrot te schoppen, vermeldde hij er netjes bij dat het Nietzsche was die hem daartoe inspireerde. GeenStijl is voor de goede verstaander even expliciet in de nihilistische inspiraties. De weblog verzet zich tegen fatsoensterroristen en moraalneukers en roept op tot hufterigheid als een vorm van individuele progressie, van emancipatie en eigen meningvorming. De nihilistische ironie is gepolitiseerd en gepopulariseerd tot een brede, incorrecte sociale beweging. Bas Heijne had er een scherp oog voor:

Als er ooit een geschiedenis van nieuw-rechts populisme wordt geschreven, dan mag daarin de grootste invloed niet ontbreken: Gerard Reve. De taal van de huidige politieke revolte is doordrenkt van reviaanse ironie – het half ironisch, half serieus sarren van die brave progressieve weldenkenden met hun humorloze bedilzucht en morele zelfgenoegzaamheid. „Ze moesten een brandende poppenwagen je kutwerk binnenrijden”, luidt de favoriete zin van veel revianen. Daar zit het allemaal in – die hyperbolische agressie die echte woede uitdrukt, maar tegelijk ook komische onmacht. De ironie van Reve, altijd maar half ironisch, heeft zich nu in het publieke domein genesteld. Theo van Gogh, die ‘de Goddelijke Kale’ Fortuyn mocht influisteren, was een groot Revefan. Martin Bosma vindt Reve de grootste schrijver. Het beste van GeenStijl druipt van reviaanse ironie.

Het deftige schrijversnihilisme, dat zich uit principe weinig van de massa aantrekt, lijkt van dit alles bijzonder weinig te hebben meegekregen. Zo kan het dat dit weekeinde een groot stuk van Thomése in NRC te lezen was, waarin de schrijver zich afvroeg waar de ironie toch gebleven is. Je moet wel op een zeer afgelegen planeet leven om een dergelijke observatie te kunnen maken. ‘In deze tijden van fundamentalisme, populisme en moralisme,’ zo stelt Thomése in zijn lofrede, ‘heeft de ironische geest het moeilijk’. Waarmee de auteur aantoont helemaal niets van de tijdsgeest te hebben begrepen. Het is juist de ironische geest die tegenwoordig naar hartelust fundamentalisme, populisme en moralisme bedrijft.

Thomése begrijpt dit niet, omdat hij denkt dat ironie noodzakelijkerwijs onbepaaldheid inhoudt, het niet de vinger kunnen leggen op… Het hele idee dat ironie, in de woorden van Thomése, er van uitgaat dat de moraal is gefundeerd op twijfel, is echter een groot misverstand. Lees de ironie van GeenStijl, welke metafysische twijfel is er in godsnaam te vinden in het item ‘Een Neger omdat het moet’? De ironie is juist een paardenmiddel in het verkopen van nieuwe waarheden, liefst met seksistische en racistische inslag. De lofrede van Thomése op de ironie heeft verdacht veel weg van een deftige variant van het ‘Hufter Manifest‘ van GeenStijl, dat net als Thomése afgeeft op de moralist, zij het op een wijze die het minder goed doet bij het NRC-publiek.

De geëngageerde schrijver kan zich volgens Thomése niet uitspreken over de wereld. De clownsneus van de ironicus blijft altijd zichtbaar. Zijn woorden zullen altijd anders begrepen worden dan ze zijn bedoeld. Natuurlijk is dit postmodern verwoorde jaren negentig-onzin, talloze internationale schrijvers spreken zich onophoudelijk uit over maatschappelijke kwesties, en weten zich tot hun publiek te verhouden. Wat Thomése hier doet is het herkauwen van de specifiek Nederlandse notie van de autonomie van de kunst, die telkens weer afgelebberd en voorgekauwd wordt voor nieuwe generaties van intellectuelen en cultuurmakers: gij zult niet maatschappelijk iets betekenen. Een dergelijke enge invulling van het autonomiebegrip impliceert een vorm van zelfgekozen talige gevangenschap. Paradoxaal genoeg doet dit autonomiebegrip afbreuk aan de autonomie van de kunstenaar, want zij mogen, kunnen zich niet buiten het terrein van de kunsten kenbaar maken. Hen wordt de mond gesnoerd. Zo is de lofrede op de ironie eigenlijk een verkapte viering van het eigen reservaat. In de woorden van Jacq Vogelaar: ‘De schrijvers spelen in hun reservaat, en de rest gaat gewoon door.’

Dat het halve literaire establishment in Nederland zich vastklampt aan een verlopen nihilisme is niets anders dan een eloquente vorm van lafheid.