Aanstaand weekend vindt in de Arenbergschouwburg de Antwerpse editie plaats van Crossing Border. De Hongaar Stephen Vizinczey zal zondag, naast vele andere auteurs, acte de présence geven.

– door Roel Weerheijm

Om hem de Hongaarse Jan Wolkers te noemen, gaat te ver, maar xc3xa9xc3xa9n duidelijk feit delen zowel Jan Wolkers als Stephen Vizinczey: beiden schreven ze een roemruchte, erotische roman in de jaren zestig.

Bij publicatie van In praise of older women had Stephen Vizinczey er al een kleine odyssee op zitten. Vizinczey werd in 1933 in Hongarije geboren en deed op 23-jarige leeftijd mee aan de Hongaarse Revolutie. Tegen die tijd had hij een aantal gedichten gepubliceerd, en drie toneelstukken geschreven die door de communistische autoriteiten werden geweigerd. Toch waren die kennelijk in goede aarde gevallen: een van de toneelstukken won de Attila Josefprijs, een ander toneelstuk werd als hoorspel voor de Hongaarse staatsradio opgevoerd.

Nog geen maand later was Stephen Vizinczey een van de vele duizenden protesterende Hongaren. Tussen 23 oktober en 10 november 1956 brak in Budapest een van de eerste grote Oost-Europese opstanden uit. De Hongaarse en Russische autoriteiten sloegen de protesten tegen de socialistische dictatuur hard neer. Wie aan de onlusten had meegedaan, riskeerde een lange gevangenisstraf of zelfs executie. Vizinczey ontvluchtte zijn land. Hij kwam in Italië terecht, en kort daarna in Canada. Naar eigen zeggen sprak hij ongeveer vijftig woorden Engels. De rest van de taal moest hij zich vanaf zijn vijfentwintigste eigen maken door filmscripts te schrijven voor de National Film Board of Canada. Verder was hij als schrijver en producent verbonden aan CBC/Radio Canada. Zijn boeken getuigen dat Vizinczey het Engels uitstekend in de vingers heeft gekregen, en dit op geheel authentieke (want sterk door het Hongaars beïnvloede) wijze. Schrijver Anthony Burgess (van onder meer A clockwork orange) zei over Stephen Vizinczey’s werk dat hij de Engelsen Engels leerde schrijven. De New York Newsday vergeleek hem met Vladimir Nabokov en stelde dat Vizinczey tussen de buitenlandse schrijvers hoorde, die het Engels op een dergelijke manier behandelen dat ze de Engelssprekenden bleek van jaloezie achterlaten.

Hoe positief de kritiek ook was, Stephen Vizinczey moest zijn debuutroman In praise of older women zelf bekostigen en uitgeven. Desondanks vierde Vizinczey vrijwel direct successen met zijn roman. Niet alleen de geprezen behandeling van de Engelse taal en de beruchte, Jan Wolkers-achtige inhoud maakten het boek legendarisch. In praise of older women wist, als enige zelfstandig uitgegeven boek in de Canadese literatuurgeschiedenis, de bestsellerlijst aan te voeren. Vermoedelijk ligt een deel van het succes in de aard van de erotische inhoud. In fictieve memoires vertelt het hoofdpersonage, professor André Vajda, hoe hij seksueel werd opgevoed door vrouwen tussen de dertig en de vijfenveertig jaar. Dat begon op zijn twaalfde toen Vajda, gescheiden van zijn familie, in een Amerikaans legerkamp als koerier en pooier werkte. Ondanks zijn jonge leeftijd maakte zoveel seks in zijn nabijheid Vajda gefrustreerd en hij probeert vrouwen te overreden en zelfs om te kopen om met hem het bed te delen – tevergeefs. Een van de vrouwen pijpt hem, uit zuiver medelijden. Na afloop van de oorlog, als Vajda naar het min of meer normale leven is teruggekeerd, merkt hij dat de meisjes van zijn leeftijd hem niet kunnen bekoren. Ze zijn gesloten, gespannen en onvriendelijk als het op de liefde aankomt. Een oudere buurvrouw ontmaagdt Vajda. Een reeks amoureuze verhoudingen met oudere vrouwen – bijna allemaal getrouwd – volgt. Stephen Vizinczey legt zijn hoofdpersoon een bekende uitspraak van Benjamin Franklin op: ‘In all your amours you should prefer old women to young ones, because they have greater knowledge of the world.’

Jan Wolkers zou vier jaar later Turks Fruit publiceren, net als In praise of older women een boek vol seksuele en erotische passages en een mis waarin de mannelijke hoofdpersoon leven, liefde, seks, lust, vrouwen en vrouwelijkheid viert. Zowel Wolkers als Vizinczey ontkenden heftig een seksuele bevrijding, kritiek op de heersende seksuele moraal of het verleggen van seksuele grenzen op het oog te hebben gehad. Beide boeken zijn optimistisch en zonnig van karakter, ondanks de tragische verhaallijnen, en weerspiegelen het enthousiasme en de talige creativiteit waarmee ze zijn geschreven. Beide boeken kregen om dezelfde redenen veel bijval, en konden om dezelfde redenen op dezelfde soort kritiek rekenen, al is Jan Wolkers veel laconieker met de kritiek omgegaan dan Stephen Vizinczey. Hij verkocht wereldwijd meer dan vijf miljoen exemplaren van zijn debuutroman, maar kon er geen voldoening uit putten. Met de roem kwam niet alleen de schaduwzijde, die uit kritiek bestaat. “Sinds de publicatie van dat boek weet ik hoe het voelt om gehaat te worden,” zei hij tegen een journalist. Vele feministen, steeds feller geworden door de nieuwe idealen van de jaren zestig, benaderden Vizinczey buitengewoon vijandig en zeer persoonlijk.

Maar Vizinczey trok aan het langste eind. Vertalingen van zijn roman werden zonder uitzondering populair. In deze eeuw kwamen nog een Franse en een Italiaanse vertaling uit. Het boek is in Canada en in Spanje verfilmd. Zijn tweede boek, An innocent millionaire uit 1983, bevestigde zijn kwaliteiten als romancier. Het boek is zeer maatschappijkritisch van toon, terwijl Vizinczey zich in zijn eerste roman minder direct maatschappijkritisch had getoond. Over An innocent millionaire schreef Anthony Burgess: ‘Deze roman staat middenin een decadente, vervuilde, corrupte wereld en toch, op een curieuze manier, ademt het aarzelend een beetje hoop.’ En ook uit Spanje klonk positieve kritiek: ‘De passie voor vrijheid, de passie voor liefde, de passie om iemand te willen worden is Vizinczey’s handtekening als schrijver.’ De idealen van vrijheid en waarden van individualiteit, die Vizinczey tentoonspreidde tijdens de Hongaarse Revolutie, heeft hij nooit verloochend, zo blijkt uit An innocent millionaire, en onder de oppervlakte waren diezelfde idealen en dezelfde maatschappijkritiek ook al ruimschoots aanwezig in In praise of older women. Die passie voor liefde en vrijheid vinden we bij Jan Wolkers terug, hoewel hij zich veel meer afzijdig hield van de maatschappij, of kritiek daarop. Nee, Stephen Vizinczey is geen Jan Wolkers: Vizinczey is veelzijdiger. Behalve zijn grote verteltalent loopt in zijn boeken altijd de over de globe trekkende Hongaar rond, die buitenstaander met de observerende, soms wantrouwende, altijd scherpe blik. Misschien zijn de verhalen van die buitenstaanders wel het interessantst om te lezen.