(dit stuk is onderdeel van de blogtour rondom de nieuwe bundel van Ingmar Heytze: Ademhalen onder de maan)

Ik weet nog goed hoe ik, nog niet zo lang daarvoor gestopt met mijn werkzaamheden voor Stichting Perdu, een keer door de theaterzaal aan de Kloveniersburgwal liep. De zaal was vol, er had een bundelpresentatie plaatsgevonden. Ineens hoorde ik achter me, in het voorbijgaan: ‘Dat is toch zo’n academische dichter?’

Ik moest onmiddellijk denken aan de jaren ’90, toen ik als niet-student in een studentenhuis woonde met letterenstudenten. Het was de tijd van Ilja Pfeijffers essay over de verstaanbaarheid in poëzie, de coup van Serge van Duijhoven en Olaf Zwetsloot op de Nacht van de Poëzie, en het debuut ‘De allesvrezer’ van Ingmar Heytze bij Uitgeverij Kwadraat. In die tijd maakte ik, net als Heytze onlangs in de Volkskrant en op de Contrabas, ook gebruik van het scheldwoord ‘academisch’, en voor de duidelijkheid: ik was het niet. Het waren die vermaledijde letterenstudenten, die van die keurig verantwoordbare poëzie hielden, gedichten beoordeelden op formele criteria, spraken van ‘vakwerk’, ‘kwaliteit’, ‘vorm en inhoud zijn op elkaar afgestemd’. Toen ‘De allesvrezer’ van Heytze verscheen, dacht ik: naast die academische braafheid zit er toch wel iets in. Ik vond Heytze dus, voor een academische dichter, best interessant.

Natuurlijk valt er wel het een en ander tegen die redenering in te brengen, maar ik wil er, tegenover dat stuk van Heytze, maar mee laten zien hoe flexibel de inhoud van het woord ‘academisch’ kan zijn. Of liever: dat het een woord is dat niets verduidelijkt, maar alleen de gebruiker ervan positioneert ten koste van degenen die met het woord worden aangeduid. Ik moet zeggen dat het me nogal verbaasde dat Heytze het nog altijd nodig acht zich langs die weg een publieke identiteit aan te meten. En vooral: dat hij kennelijk denkt dat het zijn poëzie goed doet.

Het gaat ook mank in zijn stuk. Heytze omschrijft zijn poëtica als ‘lustbeleving’, ‘entertainment’, maar komt met een ronduit ethisch (en prachtig) citaat van Susan Sontag om dat te onderstrepen: ‘Our task is not to find the maximum amount of content in a work of art, much less to squeeze more content out of the work than is already there. Our task is to cut back content so that we can see the thing at all.’ (Is er trouwens een quote die beter past bij de overigens zeer verhalende poëzie van F. van Dixhoorn dan deze van Sontag?)

Heytze haalt voor de duiding van zijn versie van ‘academisch’ ‘professor’ Yves T’Sjoen erbij, die in Ons Erfdeel in een essay over Mark van Tongele (dat u hier kunt lezen) het volgende stelde:

Schrijvers zijn per definitie schatplichtig aan de taal. Ze kunnen – algemeen geformuleerd – op twee manieren met hun materiaal omspringen. Of ze doen alsof, of ze zijn zich bewust van de onmacht van de taal en problematiseren hun materiaal. Tot die eerste groep – de believers – rekenen we de dichters die denken hun gevoelens, de gebeurtenissen, hun ervaringen probleemloos en direct in taal te kunnen omzetten. Tot de tweede categorie – de nonbelievers – rekenen we onder meer de taalgerichte dichters (zoals Hans Faverey en Paul van Ostaijen, twee dichters met wie Mark van Tongele iets heeft), die in hun werk de grenzen van de taal verkennen. Deze dichters zijn gefascineerd door wat we gemeenzaam noemen ‘het onzegbare’ (niet toevallig een sleutelbegrip in Mark van Tongeles jongste bundel Luchthonger): zij gaan in hun schriftuur op zoek naar wat zich buiten de rationele kaders bevindt: het niets, de leegte, het andere, het onverstaanbare, het onzegbare. Ze blazen de taal op door haar te herstructureren, te hercombineren en te vervormen. Zo proberen zij dat andere in de taal aanwezig te stellen. Tegenover de eenduidigheid plaatsen zij de meerduidigheid, tegenover het statische de dynamiek, tegenover de orde het vrije spel van de organische woekering.

Ik ben het met Heytze eens dat het onderscheid dat T’Sjoen maakt tussen believers en nonbelievers een beetje mal is (al is het wel duidelijk dat T’Sjoen het onderscheid dik aanzet omdat het binnen het essay een retorisch doel dient, namelijk het duiden van de poëzie van Mark van Tongele). Maar wel om andere redenen dan Heytze in zijn stuk aanvoert.

Want hoe kun je in vredesnaam een nonbeliever zijn zonder bereid zijn een believer te worden, en vice versa? Natuurlijk, je kunt op zoek gaan naar dat wat zich achter de rationaliteit bevindt (overigens een zeer on-academische onderneming als je het mij vraagt), maar wat gebeurt er als die zoektocht je wat oplevert? Dan word je voor de vraag gesteld of je van een nonbeliever wat betreft die vondst verandert in een believer. Op die vraag kun je natuurlijk ‘nee’ antwoorden, maar het is geen optie om die vraag te ontkennen. Tenzij je de Kopland-poëtica aanhangt: wie gevonden heeft, heeft slecht gezocht. Maar ten eerste lijkt me dat binnen het gemaakte onderscheid de Koplanders juist tot de believers behoren, en niet tot de nonbelievers. En ten tweede is wie bij het zoeken niet bereid is om te vinden eigenlijk gewoon niet echt een zoeker.

Andersom lijkt het me net zo onmogelijk om een believer te zijn zonder ooit te neigen naar de nonbeliever (iets dergelijks stelt Heytze overigens ook in zijn eerste terzijde). Dat zou betekenen dat je nooit enige vraag stelt bij de vorm (en de inhoud) die je gevonden hebt, en dat wil volgens mij zeggen dat je steeds hetzelfde gedicht schrijft. Want ‘dichters die denken hun gevoelens, de gebeurtenissen, hun ervaringen probleemloos en direct in taal te kunnen omzetten’ (in de woorden van T’Sjoen), zullen nooit schaven aan hun poëzie, hebben geen redacteur, kunnen niet ervaren dat datgene dat ze hebben opgeschreven nog niet voldoet, nog niet ‘klopt’. Dat zou ze immers voor een ‘probleem’ stellen in het omzetten van hun gevoelens, hun ervaringen en de gebeurtenissen in taal, want hun excercitie niet langer ‘probleemloos’ zou maken. Sterker nog: juist het perfect vangen van iets in taal, creëert een probleem, omdat je het daarmee scheidt van al het andere. Een perfect gedicht is een gesloten omgeving (je ‘vangt’ iets in taal), en dat wekt het verlangen op er uit te breken.

Het is frappant dat juist Heytzes onlangs verschenen tiende dichtbundel Ademhalen onder de maan dit zo indringend illustreert. Uit Heytzes stuk zou je kunnen concluderen dat zijn dichterschap zich senang zou voelen bij de vaste, afgeronde vorm die we van Heytze gewend zijn, of denken te zijn. ‘Dertien jaar later vraag ik me nog altijd af wat er toch mis is met het schrijven van gedichten waarin een lezer eventueel iets van zichzelf zou kunnen herkennen.’ schrijft hij. Geen idee, maar bij het lezen van Ademhalen onder de maan krijg ik de indruk dat Heytze juist die herkenbaarheid van iets – lees: zoals dingen onvermijdelijk, keer op keer, gebeuren – zeer problematisch vindt. Bijna zonder uitzondering broeit er onder die duidelijkheid, dat heldere herkenbare narratief, een onbehaaglijk verlangen om eruit los te breken.

Al in het openingsgedicht ‘Kumari’ gaat het mis met de believer Heytze. Na het in synchroniciteit verbinden van een aantal buitenissige gebeurtenissen van over de hele wereld, loopt het verbindende element – de blik en de stem van de dichter – spaak: “ik kijk naar alle schermen tegelijk en zie: ergens in de wereld / laat een kunstenaar een huizenhoge rubbereend te water –”. De laatste zin van het gedicht is gelijk aan de eerste zin, met uitzondering van het gedachtestreepje op het einde. Zo wordt het gedicht een bijna volmaakte, en zeer beklemmende cirkel van onvermijdelijkheid (je zou na de laatste regel weer van voren af aan kunnen beginnen en dat eindeloos herhalen), maar is er tegelijkertijd een breuk aan het einde, een keuze, een mogelijkheid.

‘In Ademhalen onder de maan leeft Ingmar Heytze levens van anderen – nieuwsgierig, verbaasd en soms weemoedig – want één leven is hem te weinig.’ belooft de flaptekst ons. Net als in Heytzes opiniestuk wordt daar het cliché neergezet van de verwonderde, weemoedige dichter die het leven en de wereld met gulzigheid tegemoet treedt. Maar Heytze ís dat helemaal niet, althans niet in Ademhalen onder de maan. In plaats van nieuwsgierig, verbaasd, weemoedig en gulzig, zou ik kiezen voor trefwoorden als beklemmend, noodlottig, wanhopig, uitzichtloos.

Voor de duidelijkheid: dat levert een heel mooie en voor indringende bundel op, al is het soms écht pijnlijk om te lezen hoe Heytze ons (en zichzelf) keer op keer laat botsen met de onmogelijkheid van de bevrijding uit de onvermijdelijkheid waarmee zijn narratieven zich voltrekken. Neem bijvoorbeeld het volgende gedicht:

JE HAD EEN POTLOOD IN JE HAAR

De kop was eraf. Ik liep terug naar de deur die
ik met een doffe klap weer opendeed en hield
je (tranen, tranen) vast, we schreeuwden van
jij ook altijd en ja, maar jij… je duwde een brief

onder mijn neus en ik fietste achteruit naar
het café dat net weer openging. Daarna begon
het grote geluk, hoewel steeds meer lieve kleine
dingen van ons samen in het niets verdwenen

tot die avond in de galerie, ik kreeg je nummer
en we praatten en we praatten en ik sprak je aan,
je draaide je van mij vandaan, ik zag je staan
in silhouet en was verliefd en wist niet hoe je heette.

Je kunt dit gedicht natuurlijk lezen als een probleemloze omzetting van een ervaring in een taalvorm die gericht is op lustbeleving en entertainment. Anders gezegd: als een leuke vondst om liefdesverdriet herkenbaar in uit te drukken. Maar volgens mij is er veel meer aan de hand, simpelweg omdat de inzet veel hoger is dan dat. Heytze doet een poging een narratief dat onvermijdelijk leidt tot een gebroken hart om te keren, en volgens mij is bij die poging de inzet hoog: hij gaat langs de omgekeerde chronologie op zoek naar een uitweg. Het gaat hier niet om een lustbeleving, het gaat hier om een catastrofe. De zoektocht naar een uitweg daaruit is uiterst serieus.

Ademhalen onder de maan is eigenlijk een heel gekke bundel. Het is alsof Heytze net als in zijn stuk in de Volkskrant uit alle macht genoegen probeert te nemen met de vorm waarin het leven zich onvermijdelijk voordoet. In ‘Chaser’ schrijft hij: ‘Ik weet inmiddels wel dat ik besta, dat falen / even weinig zegt als slagen, dat vragen die / beginnen met waarom verkeerde vragen zijn,’. En even later: ‘Afgezien daarvan ben ik een hond. Iemand / leerde me de woorden, fluistert in mijn oor / over twee kamers en wat waarvandaan te / halen en ik ren en blaf en doe apport.’

Dat zijn in mijn ogen niet de woorden van een believer, maar bij uitstek van een nonbeliever. Dat bedoel ik dan wel volgens mijn eigen definitie. Heytze is niet iemand die de beperkende werking van de taal over het hoofd ziet – zoals T’Sjoen stelt dat een believer doet – maar zich er juist op blindstaart, en die daardoor niet gelooft in het transcedente potentieel van taal, en dus van poëzie.

En tegelijkertijd – en dát maakt Ademhalen onder de maan speciaal – schemert er zo duidelijk een verlangen naar juist die transcedente kracht in álle gedichten door, dat het erg moeilijk is die laatste regels echt te geloven. Heytze doet niet zomaar apport. Steeds weer klinkt er tussen de regels door een grote onvrede met de dingen zoals ze zijn.  Die woedende onvrede beukt zich meestal in de poëzie kapot, zo erg dat het bijna fysiek pijn doet. Maar soms lukt het juist daarin wél een uitweg te vinden. Een heel klein beetje. En vooral tegen het einde van de bundel.

Neem bijvoorbeeld het eerder geciteerde gedicht ‘Je had een potlood in je haar’. De inzet van dit gedicht is het ongedaan maken van de onvermijdelijkheid, die in dit geval tot een gebroken hart leidt. Heytze laat de onvermijdelijke chronologie intact. Hij berust erin. Maar juisr daarbinnen vindt hij toch een manier om haar te kraken, namelijk door haar om te draaien. Dat levert weliswaar een een grimmige, destructieve transcedentie op: de prijs van de bevrijding is het totale wissen van de liefdesrelatie, die ook in de onvermijdelijkheid ligt.

In ‘Binnen en buiten’ is het alsof Heytze zicht direct richt tegen die onvermijdelijkheid: ‘(…) De wereld is groot / en vol geheimen. Het nest is het beste. / Pas op want ik blijf.’ Alsof hij zegt: pas op, want ik ga precies doen wat je van me wilt. Pas op, want ik zal niet op zoek gaan. Pas op, want ik doe apport. Heytze berust dus niet zomaar in de onvermijdelijkheid, hij zoekt in die berusting zijn verzet. Zoals je het bloed onder de nagels van je broertje vandaan kunt halen door hem in alles precies na te doen. Zoals je de vijand een slag kunt toebrengen door in je onvermijdelijke gevangenschap een cyanidepil in te nemen vóórdat je wordt doodgemarteld. ‘Neem een kanskaart, ga langs start en raak / defect. Pas op want ik doe het.’

Dat is hoe ik Ingmar Heytze lees. En het is hoe het lezen van Ademhalen onder de maan voor mij een waardevolle lezing is geworden.

‘Poetry, I too dislike it’ dichtte Marianne Moore. En Ingmar Heytze dichtte ooit: ‘Vriendinnen zeggen tegen bekenden: / “Dit is een dichter. Hij is heel goed.” / Als ik na vijf minuten niet ter plekke / een gedicht begin te schrijven, / verflauwt de belangstelling.’ Poëzie wordt ontoegankelijk niet omdat ze niet herkenbaar is, maar omdat ze veel te herkenbaar is. Dichters torsen het clichébeeld van dichters met zich mee, waar ze in het openbaar ogenblikkelijk aan dienen te voldoen. Zozeer, dat zelfs flaptekstschrijvers beklemming voor nieuwsgierigheid aanzien, woede voor verbazing, verzet voor weemoed. Maar iedereen – ook Heytze – snapt dat verzet echt veel interessanter is dan weemoed. En dat poëzie relevant wordt als ze iets doet dat voor een lezer van belang is. Met academisch of niet-academisch heeft dat nooit iets te maken, en met beleving en nonbelieving altijd tegelijk wel. Als dichters toch eens zouden stoppen met het voeren van die schijndebatten en het voeden van die schijntegenstellingen. Juist die strooien de lezer zand in de ogen en maken poëzie zo ontoegankelijk, onduidelijk en irrelevant. Zelfs die van Heytze. En die verdient beter dan te worden geframed in onverteerbare clichés.